Շարժում, որ փոխեց մեր կյանքը 3

(սկիզբը մաս 1-ում եւ մաս 2-ում)

Երբ 1988թ. փետրվարի 27-ին Թատերական հրապարակից մարդկանց տուն ուղարկեցին, այսպես ասած, նրանց գլխի տակ փափուկ բարձ դնելով, շատերն իրոք սպասում էին, որ ընդամենը մի քանի օրվա ընթացքում Կրեմլը կվերցնի Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը Ադրբեջանից եւ կնվիրի Հայաստանին:

«Լենին, պարտիա, Գորբաչով – Ստալին, Բերիա, Լիգաչով» վանկարկողները, հավատացեք, կարող էին այդ աստիճան միամիտ լինել: Հանուն արդարության անպայման շեշտենք, որ վերոհիշյալ կարգախոսները վանկարկվեցին շատ քիչ, եւ ինչպես շատերն էին համոզված՝ վանկարկվում էին Կրեմլին սիրաշահելու համար:

Իսկ փետրվարի 27-ի հաջորդ օրը՝ փետրվարի 28-ին կամ 29-ին, ոչ թե հաղթեց արդարությունը, այլ հայ կոմերիտականների ակտիվ աշխատանքով ստեղծված Ադրբեջանի Սումգայիթ արդյունաբերական քաղաքում տեղի ունեցան հայկական ջարդեր: Այսպես սովետական իշխանությունը պատասխանեց հայերի պահանջ-խնդրանքին:

1988թ. աշխարհը բոլորովին այլ էր, քան այսօր, այնպես որ, չպետք է զարմանալ, որ ջարդերի մասին հայաստանցիներն իմացան միայն ջարդերից հետո: 1988-ի փետրվարին ոչ միայն ֆեյսբուք չկար, որ մի սումգայիթահայ ի լուր աշխարհի հայտներ առկա վտանգի մասին, այլ չկար համացանց, չկար էլեկտորնային փոստ: Կապի միակ միջոցը հեռախոսն էր, այն էլ միջքաղաքային կապն այնքան վատ էր աշխատում, որ չլինելու հաշիվ էր:

Այնպես որ, մի զարմացեք, որ մենք ջարդերի մասին իմացանք միայն հետո: Փետրվարի 28-ին ժողովուրդը զայրացած էր, քանի որ սովետական հեռուստատեսությամբ Ղարաբաղի մասին մի պատմական կեղծիք տարածվեց: Անկեղծ ասած, չեմ հիշում, թե ինչ էր իրենից ներկայացնում այդ կեղծիքը, բայց տպավորվել է ժողովրդի զայրույթը, ցասումը՝ ինչպե ՞ ս կարող էր սովետական հեռուստաալիքը նման կեղծիք թույլ տալ:

Մինչ ժողովուրդը սովետական տափակ հեռուստաալիքի տափակ ստերից հունից դուրս էր եկել, Սումգայիթում ընթանում էին հայկական ջարդերը: Նրանք, ովքեր չեն տեսել խորհրդային երկիրը, եւ դրա մասին հիացական խոսքեր են ասում պապի կամ տատի, հոր կամ մոր հեքիաթային պատմություններից ելնելով, պետք է իմանան, որ Սումգայիթում հայերի դաժան ջարդեր են եղել, իսկ հեռուստաալիքներով՝ այդ մասին ոչ մի խոսք:

Փոխարենը ցուցադրում էին, թե ինչպես է Կարեն Դեմիրճյանը քաղբյուրոյի անդամների հետ շրջում գյուղերում, եւ ինչպես են նրանք խոստանում խնդրին արդար լուծում տալ: Զրույցի մտերմիկ ընթացքը ցուցադրելու համար, անգամ եթեր հեռարձակվեց այն պահը, երբ Կարեն Դեմիրճյանը գյուղացիներից մեկին ասաց՝ արա ինչի չես թրաշվում:

Մարտի 2-ին սումգայիթյան ջարդերից անտեղյակ երեւանցիները հավաքվեցին Մամուլի շենքի մոտ եւ բողոքի ցույց անցկացրին: «Պրավդա» թերթում Օվչարենկոյի ստորագրությամբ հրապարակված հակահայկական ուղղվածության հոդվածը զայրացրել էր երեւանցիներին:

Ժողովուրդը ցույցի վերջում պատառոտեց կոմունիստական կուսակցության խորհրդանիշներից մեկը եւ հեռացավ: Ժողովրդին ոգեւորեց այն տեղեկությունը, որ Արցախում շարունակվում են հանրահավաքները, իսկ ամբողջ աշխարհի հայաշատ վայրերում ԽՍՀՄ դեսպանատների մոտ բողոքի գործողություններ են տեղի ունեցել:

Սումգայիթի ջարդերի մասին Հայաստանում իմացան միայն մարտի 6-ին: Այսօր շատերը դժվարությամբ կհավատան այդ փաստին, բայց սա է իրականությունը: Սովետական երկիրն այդպիսին էր: Չեռնոբիլյան աղետից հետո պայթյունի եւ ճառագայթման մասին խորհրդային ժողովուրդն իմացավ միայն դեպքից մեկ շաբաթ անց:

Ավելին, սովետական հեռուստատեսությամբ սկզբում հաղորդվեց, որ զոհվել է երկու մարդ, այն էլ ադրբեջանցի, իսկ Երեւանում լուրեր էին պտտվում, որ զոհվել է մոտ չորս հարյուր հայ:

Մարտի ութի կանանց միջազգային տոնը վերածվեց սգո երթի, որի մասնակիցները հարգեցին զոհերի հիշատակը: Երթի մասին այսքանը, քանի որ ես մասնակից չեմ եղել: Միայն հիշում եմ հորս պայծառ դեմքը, որը տուն չմտած ոգեւորված պատմեց տեղի ունեցածի մասին:

Գուցե երթն էր պատճառը, գուցե այլ պատճառներ կային, բայց խորհրդային իշխանությունները հետագա օրերին ճշգրտեցին իրենց տեղեկությունը Սումգայիթի մասին, ասելով, թե զոհվել է 26 հայ եւ երկու ադրբեջանցի:

Այսպես ավարտվեց Շարժման հերթական փուլը, իսկ հաջորդ փուլ թեւակոխեցինք մարտի 23-ին, երբ «Ղարաբաղ» կոմիտեն թռուցիկների օգնությամբ կոչով դիմեց հայաստանցիներին, ասելով, որ քաղաքում սովետական զորք է հայտնվել, եւ հորդորեց մարտի 26-ին դուրս չգալ փողոց: Եթե հիշում եք, փետրվարի 27-ին որոշում էր կայացվել հաջորդ հանրահավաքն անցկացնել մարտի 26-ին:

Միակ հուսադրող պահն այն էր, որ թռուցիկի վերջում գրված էր՝ Շարժումը չի դադարել:

Գեղամ Նազարյան

շարունակելի

Top-News.am